15 Тамыз 2018, 10:11
«Бүгінгі оқырман жазған кітабымды оқымайды» деп, еңірегенде етегін жасқа толтыратын кейбір жазушыларымыздың ұл-қыздары орыс мектептерінде білім алады. Халқымыздың әнін орындап, сол арқылы атақ-мансабын түгендеп жүргендердің балалары өздерімен орыс тілінде сөйлеседі. Сондықтан да, тіл жанашыры Асылы Осман осы тәуелсіздік алған жиырма жеті жыл ішінде мемлекеттік тілдің қанатын жайып, тамырын тереңге тарта алмауына, ең алдымен, «бір бірімен орыс тілінде сөйлесетін қазақтардың өздері кінәлі» деп санайды. Расында да, әлі күнге дейін қанаты қырқылып, тұғырына қона алмай жүрген тіл тағдырын Оғыз Доған сияқты өзге ұлттың өкілі емес, қазақтардың өздері неге ойламайды? Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі Асылы ОСМАН осы төңіректегі сауалдарға жауап қайтарды.
– Асылы Әлиқызы, мемлекеттік тіл мәселесін қазақтардың өздерінен гөрі өзге ұлттың өкілдері жиі көтеретін болып жүр. Кешегі дүниеден өткен еліміздің біртуар азаматы Герольд Бельгер, өзіңіз бар, былтыр қазақша «сөйлемеген» «Эйр Астана» компаниясын сотқа сүйреп, тізерлеткен түрік азаматы Оғыз Доған бастап, ұлттың намысын қорғап жүрсіздер. Бұл, бір жағынан, дұрыс көрінгенімен, жеме-жемге келгенде ақиқатты айта алмайтын қазақтардың өздеріне қалатын сын сияқты.
– Менің бар қазынам — қазақ тілі. Өйткені, басқа ұлттар қиын-қыстау кезеңдерде өздерін қолтықтарынан сүйеп, барын алдына тосқан, тарыққанда қолтықтарынан сүйеп, қолпаштаған қазаққа қарыздар. Сондай мейірімділіктің арқасында осы күнге жетіп отырмыз. Сондықтан да, өз басым өле өлгенімше қазақтың маған жасаған жақсылығына қайтарымым ретінде оның тілін барынша қорғап өтемін. Қазақтың қанына біткен ерекше қасиеттің бірі – артта қалғанды ілгері сүйреп, құлап бара жатқанды сүйейді, сүрініп кетіп, жығылсаң, қолтығыңнан демеп, орныңнан тұрғызады. Мақтанғаным емес, қазақтың сол адами қасиеті маған да дарыған. Өз басым қазақты болмысынан адал, арамдықтан ада, жаны да, қаны да таза, ешкімді бөліп-жармайтын, алысты — жақындататын, аразды — татуластыратын, баршаның баласын жат деп жатырқамай, бауырына басатын, данышпан Абайдың сөзімен айтсақ, толық адам деп санаймын. Хакімнің «толық адам» деп отырғаны — кемеңгерлік, яғни, тәңірі адам баласын жаратқанда оның бұл дүниеден таза қалпында өтуін қаласа, сондай қасиетті бойына сіңірген ұлттың бірі осы — қазақ. Бүгінгі күні төңірегіне түрлі ұлттар мен ұлыстарды топтастырып отырған жалғыз мемлекеттен Қазақстан халқы Ассамблеясының жеке шаңырақ көтеріп, отау тігуінде де осындай мән бар. Түрлі ұлттардың басын құрап отырған осы ұйым мүшелерінің арасында қазақтың мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтындар да, жай ғана дүрмектің санын көбейтіп, ұлт тағдырына атүсті қарап жүргендері де аз емес. Ал, қазақтың аялы алақанының жылуын көріп, оның әдет-ғұрпын қастерлеп, тілін меңгергендер ұлт болашағына қатысты мәселелерді көтеруден шет қалып жүрген жоқ. Өз басым ондай адамдарды Қазақстанның шын мәніндегі ұлтжанды азаматтары деп санаймын. Өзі дәмін татып, суын ұрттаған елдің тілі мен мәдениетін білмеуді сол халықтың топырағының киесін сыйламау деп білемін. Ол құдай алдындағы күнәмен пара-пар іс. Мұндай әрекетті кезінде маңдайыңнан сипаған ұлтқа жасалынған арсыздық, ұятсыздық, намыссыздық деп санаймын. Қазақтың даладай дархан пейілін көріп, шапағатын сезінгендер оның тілі мен мәдениетін сыйлау арқылы жасаған жақсылығына қайырымдылықпен жауап қайтаруға тиісті.
– Мемлекеттік тілді қолданысқа енгізуге қоғамымызда қажеттілік болмай тұр ма?
– Ол үшін тілге деген талап пен сұраныс болуы шарт. Біз қазір қазақ тіліне деген қажеттілік өз алдына, оны оқып-үйренуге деген сұраныстың өзін қалыптастыра алмай, әркімге жалтақтаумен келеміз. Егер мемлекеттік қызметке қабылданатын адамнан оның мемлекеттік тілді қаншалықты меңгергендігі жөнінде сынақ алынатын болса, осы күні түрлі сылтау айтып жүрген немесе Мәскеуге барған аз уақыт ішінде өз тілін «ұмытып» қалған талай дөкейлердің қазақша сайрағанын көрер едік. Өз басым тіл үйренгенге қарсы емеспін, егер қазақтың қара домалақ баласы дүниежүзіндегі халықтардың тілін түгел меңгеріп, кез келген ұлтпен емін-еркін сөйлессе, оны мақтаныш тұтар едім. Ұрпағымыз Шекспир мен Шиллердің шығармаларын түпнұсқадан оқып, Байронның өлеңдерін неміс тілінде жатқа айтса, қандай ғанибет. Бұл қанша тіл білсең, сен соншама ұлттың өкілісің деген сөз. Қазақ мені не үшін жақсы көреді, мен қазақты не үшін жақсы көремін? Себебі, мен оның тілін білгеннен кейін жан дүниесін түсінемін. Сол арқылы қазақты сыйлап, қадірлеймін. Ол тілдің құдіреттілігі. Тас тозады, темір мұқалады, адам өмірден озады, жоғалмайтыны — ұрпақтан ұрпаққа жалғасатын тіл мен көмейдегі сөз ғана. Бүгінгі сіңлілерімнің ана деген сөзге тілі келмесе, ол қалай бесік жырын айтады, бозбалаларымыз өзі ұнатқан қызына «сүйемін» деп айта алмаса, ол қалай болашақ жарына сүйікті бола алады? Тарихты да, мәдениетті де, әдет-ғұрыпты да кейінгі ұрпаққа табыстайтын осы тіл.
– Бұған дейін елімізде қос тіл үзеңгі қағыстырып қатар келсе, енді оған ағылшын тілі қосылып, үш тұғырлы тіл деген атау пайда болды. Бұған қалай қарайсыз?
– 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблясының отырысында Мемлекет басшысы осы мәселені көтерді. Сол кезде үш тұғырлы тіл деген атау алғаш рет айтылды. Бірақ, ол кісі қазақ тілін басты тіл, ал, орыс тілі мен ағылшын тілдерін өзге мемлекеттермен экономикалық қарым-қатынас үшін сақтауымыз керек деген еді. Сол кезде мен қуанып, «тұғыр сөзі тек қазақ тіліне ғана тән, оны сол ұясына қондыруымыз керек» деген болатынмын. Олай дейтінім, орыс, ағылшын өз елдерінде тұғырларына әлдеқашан қонып қойған тілдер. Басқасын айтпай-ақ қояйық, орыс тілі өз Отаны түгілі, Қазақстанда да берік орнығып қалған. Ана тілі әркімнің өзі үшін керек. Ал, мемлекеттің тілі өзге ұлттар мен ұлыстарды ұйыстырушы негізгі фактор. Тіл мәселесі жөнінде аз айтылып жүрген жоқ, тек сол талапты орындауға келгенде енжармыз. Конституцияның 7-бабындағы «Қазақстанда мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деген сөздің өзі оны оқып-үйренудің елімізді мекендеген барлық ұлт өкілдеріне ортақ міндет екендігін меңзеп тұрған жоқ па? Орыс тілін бастапқыда халықаралық, одан кейін ресми тіл деп атадық. Осы баптың 3-бөлігінде: «Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды» деп көрсетілген. Қызығы, осы баптың 2, 3 бөліктеріндегі талаптарды орындаймыз да, 1 бөліктегі мемлекеттік тілдің мәртебесін мойындағымыз келмейді. Шынтуайтына келсек, ресми деген атау мемлекеттік мәртебеден де жоғары. Кейбіреулер жылдар бойына саудаға салынып келе жатқан тіл тағдыры үшін Елбасымызды кінәлайды. Бұл дұрыс емес. Ол кісі Қазақстан халқы Ассамблеясының сессиясы сайын қазақ тілінің мәселесін көтерумен келеді. «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін» деп те көрді. Рас, бастапқыда қандастарымыз Мемлекет басшысының әлгі сөзінен кейін бір бірімен қазақша сөйлесіп жүрді де, кейін тәртіп пен талаптың әлсірегенін біліп, қайтадан орыс тіліне ойысып кетті. Өзіңіз ойлаңызшы, қазақ қазақпен қазақша сөйлессе, басқа ұлт өкілі сол тілді үйренбегенде не істейді?
– Елбасының осы сөзін «шала қазақтарға» айтсаң, мемлекеттік тілді үйренуді жалпыға бірдей міндеттейтін қатал заңды іске қоспайынша, оның болашағы жоқ деп есептейді. Сонымен, қазақ тілінің осындай күйге түсуіне заң кінәлі ме, әлде қазақтардың өздері кінәлі ме?
– Ана тілі, ең алдымен, сол ұлттың өзіне қажет. Кез келген мемлекетте бір ғана тілі болуы тиіс. Кейбіреулер орыс тілі де мемлекеттік болуы тиіс дейді. Бұл енді қазақтың асын ішіп отырып, аяғына тепкендік. Әйтпесе, кез келген қазақ екі тілде еркін сөйлейді, тек орыс ұлтының өкілдері ғана қазақ тілін меңгеруді ар көреді.
– Тіл маманысыз. Соңғы кездері мамандарымыз тілдік қорымыздың басқа тілдерден сөзбе-сөз аударылған калькалармен шұбарлана бастағанын айтып, дабыл қағып жүр. Анығында да, ахуал шын мәнінде солай ма?
– Тіл тазалығын бұзып жүргендердің дені журналистер қауымы десем, өкпелей қоймассыздар. Жасыратыны жоқ, қазір орысша ойлап, соны қазақшаға аударатын ұрпақ өсіп келеді. Баяғы аспирант кезімізде марқұм академик Ісмет Кеңесбаев «аспиранттар жетім қозы сияқты түртінектеп, ізденіп жүруі керек» деп айтатын. Қазақтың тілін қан-сөлімен, нәрін жоғалтпай халыққа жеткізетін қауым сол журналистерге дәл осы қасиеттер жетіспейді. Тіпті, кейбір журналистер өзі таңдап алған тақырыбы аясында сұрақ қоюды білмейді. Былайша айтқанда, сондай адамдар қазақ тілінің қадір-қасиетін төмендетіп жіберді. Қазақта «жүректен шыққан — жүрекке жетеді» деген сөз бар. Бұрынғы қазақпен қазіргі қазақты салыстыру қиын. Аласапыран жылдары өзге елдерге кеткен қандас бауырларымызды «түбі бір туыс» деп емес, Моңғолиядан келгенді — моңғол, Қытайдан келгенді қытайлық деп, алалап, жіктеп, бөлектеп жатамыз. Айналайындар-ау, түбі бірге туыс емеспіз бе? Осының бәрі бұрынғы даладай дархандығымыздан көз жазып, ажырап бара жатқандығымыздан. Бүгінде аударманы жай ғана күнкөріс жанры деп, онымен кез келген адам айналысатын болып алды. Тәржімамен айналысатын адам екі тілді де жан-жақты меңгерген адам болуы тиіс. Аударма өте жауапты жұмыс.
– Ана тілі ұрпақтың бойына ана сүтімен дариды. Аралас некеге қалай қарайсыз?
– Біз, қазақ, жаратылысымыздан кең халықпыз. Жат жұрттықтардың етегінен ұстап, ел асып бара жатқан қыздарымызды да табалдырықтан «барған жерлеріңде бақтарың ашылсын» деп, батамызды беріп шығарып саламыз. Бір таң қалатыным, қыздарымызға үйленген өзге ұлттар оларға өз діндерін қабылдаттырып алады. Өз басым орысқа тиген кейбір қыздардың ақ сүтін беріп асыраған туған әке-шешесіне қарамай кеткенін де білемін. Оны несіне жасырамыз. Бойымыздағы ұлттық рух пен тәрбиенің әлсірегендігі бізді осындай күйге ұшыратты. Тәрбиесіз білім — ол сусыз диірмен. Қыздарымыздың өзге ұлтқа шыққанына қарсы емеспін, бірақ, мен ұлттық намысты бәрінен де жоғары қоятын адаммын. Қазақ «қызын — арға, ұлын — нарға балаған» ұлт.
– Кешегі Ахаңдар да өз заманында «Шіркін, бұрынғы ата-бабаларымыз қандай еді?» деп, тамсанумен өткен шығар. Бүгінгі тіл жанашырлары, мына өздеріңіз де «Шіркін, Ахаңдай болу қайда?» деп, аһ ұрасыздар. Кейінгі ұрпақ та өз кезегінде «Асылы Османдар қандай еді?» деп, сіздердің ұлттық рух пен тіл төңірегіндегі пікірлеріңіз бен талас-тартыстарыңызға құрметпен қарайтын болар. Неге десеңіз, сынаптай сырғыған уақыт пен асау заман адамды өзгертпей тұрмайды. Қалай ойлайсыз, басынан небір тар жол, тайғақ кешулерді өткізіп, тарихтың азапты жолымен келе жатқан қазақ өзіңіз айтқан ізгі ұлттық қасиеттерін сақтап қала ала ма?
Талай көл тартылып, талай замандар орнар. Бірақ, қазақтың ұлы тарихтың көшінен қалмайтындығына сенемін. Ұлт өлмейді.
– Өткен өміріңізге өкінетін тұстарыңыз бар ма?
– Жоқ, шүкіршілік етемін. Балаларымыз анасыз өспесе екен деп тілеймін. Біз анасыз өсіп, таршылықты көп көрдік. Ендігі жерде елімді — даласымен, халқымды — данасымен, баланы анасымен сақтасын деп тілеймін.
– Әңгімеңізге рақмет!
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Қазақстан халқы Ассамблеясы порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. Авторизация бойынша assemblykz.2016@gmail.com мекен-жайына хабарласыңыз.