ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының алдында шешімін таппаған көптеген мәселелер болды. Атап айтқанда, саяси жағынан артта қалушылық, кенже қалған мәдениет, әлі де дұрыс жолға қойылмаған оқу-ағарту, нашар дамыған шаруашылық, төмен дәрежедегі әлеуметтік тұрмыс, елдің ендігі таңдар жолы қандай болуы керек деген түйткілдер қордаланып қалған еді. Сондықтан бұл уақыттағы іс пен сөз де тығыз қамның, асығыстық ретінде бұдан өзгенің бәрін қоя тұрып, бір саясат әңгімесіне жұмылдырудың, жалғыз соған ғана үңілудің қалпында өтті.
Ағартушылық – жақсылыққа, бақытқа ұмтылған күллі елдің бастан өткерер жетілу һәм өрістеу жолы. Алаш қайраткері Ә.Бөкейханов: «Оқу-білім болса, мақсат бәрі табылады» деген. Бұл ХІХ ғасырда Қазақ елін ағарту ісіне ынта-жігерімен еңбек сіңірген ғалым Ыбырай Алтынсаринға да тән. Ыбырайдың ағартушылық көзқарасын, тағдыр-талайын да өзі өмір сүрген отарлаушы-отарланушы, әлді-әлсіз, құқықты-құқықсыз шындығы тұрғысынан қарауымыз керек. Ыбырайдың ұлтын сүйетін үлкен жүрегі, айталық, Торғай облысының сол кездегі үш жүз мың халқына 200 ғана шәкірттің келуін ауыр қабылдайды. Ал жаратылысында әр нәрсені білуге құмар және ұғымпаз қазақ халқының «ынтасын татар, өзбек, башқұрт сияқты көрші ұлттардың едәуір пайдаланып отырғанына түбегейлі қарсылығын білдіреді. Сонда бұл орысшылдық па, діннен безу ме, ағайыннан аулақтау ма? Бұғанн ХІХ ғасырдағы Алтынсарин көзқарасы біріншіден, қазақтың келешегін дұрыс жолға қою, екіншіден, сенімсіз дүмше молдалардың қанауынан халықты құтқару, үшіншіден, қазақтың әзірге жойылып келген, ешқандай дін ықпалына түспеген тәжірибелік дәстүрін сақтауға саятын. Бізге бәрінен де Ыбырай Алтынсариннің соңғы ойы қымбат. Оның «орыс-қырғыз школы» жобасы, әйгілі «Қырғыз хрестоматиясы» да, тіпті себебін әрқилы жоритын «Шараит-уд ислам» еңбегі де дәстүрді үзбеу ыңғайында жазылды.
1868 жылы жарияланған патша өкіметінің «Далалы аймақтарды басқару туралы Уақытша Ережесі» халыққа аса ыңғайсыз болып тигенде, мұны өзгерту жөнінде Ы.Алтынсарин облыстық әкімшілікке хат жолдаған екен. Осы хатына Ыбырай ел арасындағы наразылыққа байланысты туған өлең-жырларды түсініктеме жазып, «халық назын ескеріңіздер» депті. Ағартушы хатқа түсірген 32 өлеңнен тұратын «Қазақ мұңы» топтамасында мынандай шумақ бар:
Тағы да есітеміз бір хабарды,
Құдая, рас етпе бұл хабарды.
Жартымызды қылады казак-орыс.
Деген бір есітеміз шын хабарды.
Бұл үзінді қазақ қоғамындағы алаң көңіл көрінісінен, сондай-ақ халық бұрын естіп-көрмеген шындықтың өмір сахнасына шығатынан хабар береді. Қалай десек те, Ы.Алтынсарин тұманды күнде адасқан ел ішінде жүріп алыстан көмескі сәулені көре алды. Ол сәуле ағартушының адасуына әкелместей көрінді.
Қазақ баспасөзі де елдің бостандық жолындағы бас көтеруі тұсында тарихи аренаға шықты. Алғашқы демократиялық-ағартушылық бағыттағы газет, журналдар 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясынан кейін ғана көирінді. Революция дүмпуі қазақ сахарасын да селт еткізді. Ресей еңбекшілерінің патшалық билікке деген ашу-ыза, кекті үні қалың қазақ бұқарасының да құлағына жетіп, олар да үн шығара бастады. Міне, осы тұста қазақтың бас көтерер азаматтары газет шығаруға кірісті.
ХХ ғасырдың басындағы әдеби-тарихи процестің негізгі бағыты сол кезеңнің шындығы мен сұранымынан туындады. Бұл шақта отарланған елді серпілтуге жұмылған ұлттық қоғамдық саяси қозғалыс пен әдеби-рухани әлеуетті күштің біртұтасқаны байқалады. ХІХ ғасырда бодандық пен оның зардабына бар ынтасымен қарсы тұрған «зар заман» ақындарының, рухани дербестік пен жеке бастың мұң-зарын шендестіре алған сал-серілердің, Петербордың демократиялық нышандарын қаймана қазаққа сіңірткісі келген қадау-қадау ағартушылардың уақыт өте келе сапалы өзгерістерге мұрындық болары сөзсіз еді. ХІХ-ХХ ғасырдың едәуір бөлігінде Қазақ елі Ресей империясының бір пұшпағы екенін ескерсек, аталған алып мемлекеттегі түрлі бетбұрыс, ізденіс шеткері ұлттар өміріне де әсер еткенін жоққа шығаруға болмас.
Аталмыш саясатты ұтымды да жүйелі жүргізу мақсатында 1867 жылы Қазан қаласының пикарийі Гурий «Казанская братство» құрып, миссионерлік жұмыстың негізгі бағыттарын айқындап алды. Бөгде халықтардың балалары үшін орыс тілінде оқытатын мектептер ашу, бұратана халықтар арасында христиан діні насихатын барынша өрістету, қазақ тілінде миссионерлік бағытта алуан түрлі кітап шығару көзделді.
«Бастапқы кезде үкімет қазақ арасында ислам дінінің берік орнауына, елдің дін қағидаларын ұстануына ынталы болды. Жер-жерде мешіттер салдырып, оларға имам етіп татар молдаларын тағайындады. Баспагерлік саясатына да елеулі өзгерістер енгізе бастады. Қазанда 1853 жылдан 1859 жылға дейін 32 600 дана ислам діні мен шариғат жөні туралы кітаптар, 82 000 құран шығарылған».
Бұндай «жалпақ шешейліктің» себебі Орта Азия мұсылмандарының дін атымен саясат жүргізіп, қазаққа әсер беруінен қорыққандығынан, яғни мұсылман халықтарының бірігіп кетуі қаупінің алдын алу шаралары еді. Бірақ ислам қағидаларына бой ұсынған сайын қазақ елі патшалық тәртіпке көндіге түседі деген дәме ақтала қоймады. Сөйтіп патша үкіметі өз бағытын өзгертуге мәжбүр болды. Ендігі бағыт өлкедегі оқу жүйесін түбірінен өзгертуге қарай ойысты. Жер-жерде орыс-қазақ аралас мектептері, оқытушылар семинариялары ауыстырылды. Олардың түпкі мақсаттары даланы орыстандыру еді.
Сонымен ғасыр басындағы қазақ даласында білім берудің екі түрі тайталасты: орысша және мұсылманша. Алайда жан-жақты қысымға шыдамай мұсылмандық білім беру жүйесі ыдырады. Оның есесіне кезінде «Қазақстанның бес облысында» (Ақмола, Торғай, Орал, Жетісу және Семей) небәрі 229 мектеп пен медіресе қалған. Ал орыс тілінде оқытатын оқу орындары 1203 мектепке жетті. Молдаларды көбейте бермеу жағы да ойластырылды. Әр болыс бір молдадан артық болмасын деген тәртіп енгізілді.
Бұл айтылғандармен қоса миссионерлік бағыттағы кітаптарды үзбей шығарып, ел арасына тарату ісі де ескерусіз қалмады. Осы мақсатта православиелік миссионерлер қоғамы жанынан «Аударма комиссиясы» құрылып, оны Н.И.Ильминский бастаған Ыбырай Алтынсариннің «Киргизская хрестоматия» (1879) кітабы қоғамның қаржысына шығарылған. Зерттеушілердің мәліметіне қарағанда, ХІХ ғасырдың жартысы мен Қазан төңкерісіне дейінгі аралықта мұсылман діні мазмұнында 72 кітап қазақ тіліне аударылған кітаптардың тек жартысы христиан діни-уағызы және құлшылық қылу кітаптары, жартысы орыс-қазақ мектептеріне арналған оқулықтар мен екі тілді сөздіктер болып келеді.
Осылайша, өкімет қолдауымен миссионерлік қоғам жан-жақты әрі табанды жұмыс жүргізсе де, межелеген мақсатына жете алмады. Қазақ елі ғасырлар бойына сіңісті дәстүрлерінен, өзіндік әдет-ғұрып, салт-санасынан айрылмай, мейлінше табанды қарсылық көрсетті. «Бұлардың ісі ұлттыққа зияндығы сезіле бастаған соң, қазақтар қарсы құрал қылып, елді ісләмға өте бейімдеді. Мәселен, жеті дуанға советник болған Тұрысбекті арқа тұтып, Қарауыл Бабай ишан елдің кәрі-жасына намаз оқытып, ораза ұстатып, зекет бергізетін болған. Миссионерлердің қысым көрген татар молдалары да саудагер қияпатында жүріп, қазақ арасына «орыстың ұстаған жері арам» деген сияқты пікір таратқан.
Оның үстіне 1905-1907 жылдардағы революцияның да қазақ халқына әсері айрықша болды. Төңкеріс дүмпуінен оянған ел етек-жеңін жинап, жан-жағын барлады. Саяси-қоғамдық өзгерістер ұлттық сана-сезімнің өсуіне де ықпал етті. Бұның бәрі орыс миссионерлерін сұмдық шошытты. Сондықтан олар ендігі жерде өз позициясын өзгертуге мәжбүр болды. 1905 жылы Халық ағарту министрлігі жанындағы титуляр кеңесші А.С.Будилович «шығыс бөтен тілдерді» оқыту жөнінде айрықша кеңес өткізді. Кеңесте қасиетті Гурий сыбайластығы жанындағы Қазан аударма комиссиясының жұмысын қайта қарау мәселесі қойылып, «Аударма комиссиясын» екі бөлімге бөлді: бұрынғысынша діни-уағыз мазмұнды кітаптар аудару және шығарумен айналысады. Бұл бөлімге қаражат Православиялық миссионерлер қоғамы есебінен бөлінеді. Екінші бөлім бөтен текті мектептер өз саясатының өңін айналдырып тарихи және географиялық, танымдық кітаптарда да қоса шығарады. Оны Халық ағарту министрлігі қаржыландырады. Комиссия аталған министрліктің 16 шілдедегі қаулысына сәйкес құрылды. Комиссия жұмысын атқару Қазан университеті шығыс тілдерінің профессоры, түрік тілінің магистрі, салыстырмалы тілтану докторы Н.Ф. Катановқа жүктелді».
... Осы ыңғайда бұл басылымдардың дінге көзқарастарын тарата баяндамас бұрын басын ашып алатын бірер жайт бар. Ол – ислам дінінің өз ішіндегі тартыс, яғни қадым мен жәдидтің тартысы. Бұл тартыстың түбін қазсақ, тіпті тереңге кетеді. Сонау ықылым замандағы атақты халифа әл-Мумин мен ірі ғалым Ахмад ибн Ханбалдың, одан беріректегі әл-Фараби мен әл-Ғазали араларындағы тартыстың түп мәніне үңілуге тура келеді. Тұжыра айтқанда, бұлардың бірі нақли исламды, екіншісі ғақли (ғылыми) исламды қолдады. Мәселен, әл-Фараби ертедегі ғылыми табыстарды қабылдап, грек ғалымдарынан үлгі алып, олардың ғылымын дамытқан. Сократ, Платон, Аристотель секілді грек ғұламаларының ғылымның әр саласындағы ой-пікірлерін дамытып, жоғары сатыға көтерді. Бір сөзбен айтқанда, әл-Фараби исламды ғылыми тұрғыда танып-білуге ден қойды. Ал Ғазали болса, нақли ислам қағидасын ұстанды. Оның ойынша, ғылым-білімді тек исламдық жолдан іздеу керек, басқа жерден, әсіресе бұтқа табынған гректерден ғылым іздеу, оның философиясын, ғылымын қолдану исламды бұзады деп атаған. Осы таластың мән-мағынасына терең үңілген қазақтың ғұлама ғалымы Ақжан Машанов «таласты тоғыстырып, дұрыс ілімін тапқан адам – Шағабуддин Маржани болды»,– дейді. Әл-Фараби мен әл-Ғазалидің еңбектерін салыстыра келіп Ш.Маржани мынадай қорытындыға келеді. Бұл екеуі де ғылымда, ғадалатқа, шындық іздеуде біріне бірі ұқсас, бірін-бірі толықтыратын ғұлама. Олардың іздегені бір шындық, оған екеуі екі леппен келіп тоғысады деп түйіндейді».
Ш.Маржани қазақтардың да ой жүйесіне ерекше ықпал еткен. Қазақ зиялыларының бірқатары да оны өзіне ұстаз санады. Мәселен, Мұхамеджан Сералин Маржанидің туғанына жүз жыл толуына орай «Айқапта» мақала жариялаған. Онда Маржанидің елеулі еңбектерін саналамай келіп «Бұл кісі мұсылман дүниесі мүфтиліктен басы айналып жатқанда дүниеге шығып, ол заманда жұрттың мұрнына иісі де кірмеген тарих ғылымына көп зейін жұмсаған. Әрнәрсеге сақ көзіменен назар салған ғараб тілін ғарабтың ең жүйрік шешендерінен кем білмеген бір адам еді...» деп ғылыми еңбегіне жоғары баға берген.
«Айқап» маңындағылар Ш.маржани мен И.Гаспринскийдіңжолын тұтты. Дінді саясат пен ағартушылыққа ұштастыра отырып ұлттық прогреске көтеруді – басты нысана етіп ұстанды. «Жадид» деген атпен таралған бұл ағым туралы академик С.Зиманов пен зерттеуші Қ.З.Ыдырысов былай деп жазады: «Джадидизм, возникший в конце ХІХ века, носил буржуазно-реформаторский характер.., главными задачами джадидов были органические влияние ортодоксальной мусульманской религий на светскую жизнь, реформа школьного образование, широкая пропаганда и стремление приобщить мусульманские народы к европейской культуре».
Оқу, білім беру жүйесіндегі хадымнан жадидке көшу мектеп медреселерде оқыған жастардың біржақты, қасаң діни қағидалар құрсауында қамалып қалмай, өмір, дүние, табиғат, тіршілік тупралы нақты, ғылыми түсінік алуына елеулі жағдай жасады, бұрынғыға қарағанда оқып-үйренуді жеңілдетті. "Айқап» бетінде дін тақырыбында жарияланған материалдарды берген мәселесіне қарай екіге бөлуге болады: бірі – дін және ғылым, екіншісі – дін (шариғат) және ел басқару, құқықтық істер.
Бірінші мәселе бойынша Юсіпұғлы Әбуһайренің «Оқыту қақында шариғат не айтады?» (1911, №5), И.О. деп қол қойған. Автордың «Ғылым уә дін» (1912, №13), К.Ғ. Қарасуын, «Ғалам дүниесінің өзгеруі» (1913, №13, №15), Досмайыл Қашқымбайұғлының «Ислам ғылымдары ғалум әфнүнге еткен қызметі» (1914, №9), №10, №11, «Уақыт» газетінен алынып басылған «Һүндістанда «Дюванд» дар ул ғилмі» (1914, №20), т.б. мақалалар жарық көрген. Бұл мақалалардың баршасына ортақ желі – ислам дінінің ғылым-білімге ерекше ілтипаты, жол ашуы, оқымысты ғалымдарды ғибадатшыл діндарлардан жоғары қоюы, жалпы дүниедегі ғылыми табыстарға жетуде ислам дінінің әсер-ықпалы, т.б. жайлар болды. Мысалы, Ә.Юсіпұғлы «Оқыту хақында» шариғат не айтады?» мақаласында ислам діні мен ғылымның арақатынасына, олардың бірін-бірі толықтыратынына тоқтала келіп, Мұхаммед пайғамбардың ғылым туралы айтқан ой тұжырымдарын (хадистерін) оқырман алдына тартады. «Ғылым хақында пайғамбарымыз да көп сөздер сөйлеп кеткен. Ғылым үйреніңіз, үйрену әр адамға парыз-дүр, білгендеріңіз білмегендерге білдіру жағын қарастырып...Және тағы басқа жұрттың тілін, оқуын білсін... Бір адам басқа бір жұрттың тілін, оқуын білсе, сол жұрттың хайла, залымдығынан сақтанар деген».
Мақаланың көздеген мақсаты айқын. Сөзінің салмақты болуы үшін қазақты жаңа оқу жүйесінен үрікпеуге, барыншы ғылым-білімге үйренуге үгіттеген пікірін алланың аяты, пайғамбардың хадисімен негіздей отырып ұсынады. Бұл – сол тұстағы қазақ зиялыларының баршасына ортақ тәсіл болды. Олар дін ісін көбінесе оқу, білім алу мәселелерімен байланыстырып отырды. Ел ішіндегі дүмше молда, керітартпа байларды сынады. Ислам дінінің сыртқы қалыбын ғана ұстамай, ішіне бойлап, ғылыми тұрғыдан танып білуге, сол арқылы рухани жоғарылап, имандылық, әділет, тазалық, ғылым жолына түсуді, мәдени өркендеуге ұмтылуды насихаттады.
Біз тілге тиек етіп отырған «Айқап» журналы әдеби, оқу кітаптарымен бірге, діни кітаптарға да жарнама-сын жариялап тұрған. Айталық, Шәкәрімнің «Мұсылмандық шарты» (1915, №6, 98-б), тағы басқа да кітаптарының жарық көргендігі туралы ақпарат берген. Бұдан өзге қазақ арасында құқықтық қарым-қатынастарды реттеуде қай заңды тұтыну, яғни шариғат жолымен шешу не болмаса әдет-ғұрып қағидаларын қолдану мәселесі ұлт зиялыларын мазалады. Осы мәселеге орай олардың пікірі екіге жарылып, ай тыс-тартысты өршітіп жіберген кездері де көп болған. Әсіресе, 1914 жылы 15-20 маусым аралығында Петербургте өткен мұсылмандар съезінде кеңінен талқыға салынып, мәселе өршелене түсті. Аталмыш съезге қатысқан мұсылман халықтарының өкілдері мұсылмандардың рухани мәселесін қолға алып, мүфтилік, азаматтыө, неке, қылмыстық іс жүргізу түйткілдерін біріге отырып шешу жөнінде кеңесті.
Съезге Әлихан Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев, Жаһаншах Сейдалин, Сералы Лапин, Досан Аманшаев, А.Нарымбаевтар қатысып қазақ ішіндегі дін жайы, мүфтилік мәселесі, діни оқу орындарының жай-күйін ортаға салып, баяндама жасаған. Б.Қаратаев қазақтың Ресей қол астына қарағаннан бергі тарихына шолу жасап, 1867 жылы Орынбор мүфтилігінен шығарылғандығын, содан бері қазақ арасында дін ғұрпының бір ізге түспей отырғандығына, өкімет тарапынан жасалып жатқан әрқилы қысымдарға тоқталып, съезд талқысына нақты мынадай мәселелерді шешуді ұсынды. Ол: «Қазақтар Орынбор мүфтилігіне қосылуды тілейді. Не үшін десеңіз, ол мүфтилікке биік императрица Екатеринаның өмірімен, қазақтар бір рет қараған. Қазақтар жалғыз-ақ неке, мирас жүргізіп дін беруменен қанағаттанбай ғұшыр, зекет, фідня сықылды есепсіз көп сомаларды ұстап тұрған садақалар мәселесін де қарауды өтінеді» деген.
Сонымен, он күнге созылған съезд нәтижесінде қазақтар «Орал, Торғай, Семипалат, Ақмола облыстары Орынбор духовный собраниясына қарауға, Туркестанский край өз алдына мүфти болуға, мүфти болсын, қазы болсын бес жылға руханилардың бәрін де (мүфти қазы, имам һәм молдаларды) халық сайлап қоюға, Уездный қазы болуға, сондай-ақ рухани мекемеде мүше, хатшы, қазы болуға, неке, талақ, мирас, мектеп, медресе, ғұшыр, зекет, фідия, туған балаларды жазу, т.б. мәселелер бойынша арнайы қаулы қабылданды. Съезд барысында екі түрлі мәселеге келгенде талас болды. Рухани мекемелерде іс қағаздарын қай тілде жүргізу және ұлттық құқықтық істерін әдет-ғұрыпқа сүйеніп, не болмаса шариғат қағидалары негізінде жүргізу мәселесі.
Хасан ғата хазірет съезд жұмысы ыңғайланып, іс қағаздарын қай тілде жүргізу керек дегенде таратар тілін ұсынған екен. Ондағы дәлелі қағазда тілі бір болса, мұсылман баласының бірігуіне жақсы деген қамқорлықтан туған пікір. Мұны съездегі бірқатар депутаттармен бірге Бақытжан Қаратаев та қолдаған. Алайда Ә.Бөкейханов пен Ж.Сейдалин екеуі бұл пікірдің ұшқары, негізсіз екендігі жайында сөз сөйлеп, қазақ тілі ешқандай тілден олқы соқпайтынын Абай, Мағжан, Шәкәрім, Міржақыптың өлеңдерінен үзінділер келтіре отырып дәлелдегені де журнал бетінде жарияланған мақалалардан белгілі.
Ал екінші мәселе бойынша да қазақ депутаттарының пікірі екіге айрылды. Ә.Бөкейханов қазақтың құқықтық істерін әдет-ғұрыпқа негіздей отырып шешуді, оның ішінде неке-талақ шариғат жолымен, ал неке-талақтан, еншіден шыққан қазына – мал дауын қазақтың өзіне қалдырайық десе, Б.Қаратаев бастаған өзге депутаттар оны қолдамаған. Олар азаматтық істерді әдет-ғұрыпқа негіздесек, ел ішіндегі ықпалды адамдар жуандығына басады, әрі өзге мұсылмандардан іргеміз бөлініп қалады, сөйтіп, біздің бұл ісіміз орыстандыру саясатына жол ашып береді деп санады. Осылайша, Әлихан Бөкейханов сөзін бүктемеде қалдырып, съезд шариғат қағидаларын басшылыққа алу жөнінде шешім шығарады.
Міне, осы мәселелер «Айқап» пен «Қазақ» басылымдары беттерінде тұрақты түрде жарияланып, әлеумет санасына қозғау салған. Мәселен, «Айқап» журналында жарияланған Х.Сәрсекеевтің «Дұрыстық» (1914, №8), Р.Ілиясұлының «Ескі ауруларымызға ескірген дәрулер» (1914, №96), Б.Ержановтың «Біздің жайлар» (1914, №24.) мақалаларында ескі әдет-ғұрыптың зиянды, жікшілікті қоздыратыны жайында айта келіп, шариғаттың ететінен ұстауға үндесе, И.А.Камали «Шариғатты ма немесе ғұрыпты ма қалдыруға?» (1914, №12) мақаласында шариғат пен әдет-ғұрып арасындағы қайшылықтарды аша отырып, жесір дауы мен мұра бөлуді қазақтың әдет нормасымен шешуді ұсынады.
Шын мәнінде, «Айқап» журналы ислам дінін ұлттың тұтастығын нығайтуға әсер ететін күш, орыстандыру саясатына бөгет болар тосқауыл, әрі әлеуметтік-рухани және күнделікті қажеттілікті қамтамасыз ететін құрал ретінде жоғары бағалады. Елді исламның астарына үңіліп, ғылыми тұрғыда танып-білуге үндеді. Нәтижесінде дүниелік және бақилық істі тең ойлап, Абай хакім ұсынған «толық адам» дәрежесіне көтерілуге шақырады. Ал «Алаш» газеті өзінің идеялық мазмұны жағынан «Айқап» журналынан өзгешелігі аз, прогресшіл-ағартушылық, демократияшыл позицияда болды. Басылым қамтыған мәселелерге тоқталсақ: отырықшылық пен көшпенділік; халық ағарту; әскери міндет; Мемлекеттік Думаға өкілдік алу; сот ережесі; әйелдер теңдігі; қазақ халқының экономикалық күш-қуатын арттыру. Мәселен, М.Әуезовтің «Алаш» газетінде жарияланған «Қазақтың өзгеше мінездері» атты мақаласында халық тұрмысының өсуін, қазақ қоғамындағы ірі құбылыстар жайын сөз етіп, түрлі кесел-кемшіліктерді сынап, оның себептері мен сол дерттен құтылудың жолын іздеуге шақырады.
Өнер білім арқылы қоғамдық дамуға жол ашуды, өз халқын басқа жұрттардың озық мәдениетіне жеткізуді көксеген Абай, Шоқан, Ыбырай негізін салған ағартушылық бағыт Әуезовтің мақаласынан да айқын көрінеді. Мақаланың соңындағы «Халықтың өзіне айтып мінезін түзету қолымыздан келмейді. Жалғыз-ақ үмітіміз, қаруымыз – оқығандарда. Оқығандар – ендігі жас балаларды өздері үлгі болып, надандықтан шығарып, адамшылықтың жарық жағына сүйреуге міндетті», – деген тұжырыммен өткен дәуірге қайта оралуды емес, алға қарай ұмтылуды уағыздайды.
Қазақтың оқыған, білімді азаматтарына үлкен сенім артады. Іштегі дертті айта алмай, күрмеліп жүрген қызыл тіл бұл күнде дүние жүзін жаңғыртып Алаш ұранын шақырып отыр. Алаш! Алаш! Көтер басты, уақыт жетті, сүртелік көзден аққан қанды жасты...» деп қазақ халқының білімге ұмтылуға үндегені сөзімізге дәлел болғандай.
М.Әуезов Алашорда газеті болып есептелген «Сарыарқа» газетіндегі «Оқудағы құрбыларыма» атты мақаласында оқыған қазақ жастары халық үшін қандай қызмет істеуі керектігі жайында ой бөліседі. Небәрі 20 жастағы семинарист Әуезов жастар алдына келелі міндеттер қояды. Қазіргі шәкірттер қандай жолмен жүруі керек? Қазақ зиялылары ұмтылар көкжиек, барар жағалай қайсы? Міне, осы сынды сауалдарға жауап іздеген Мұхтар Әуезовтің пікірі кешегі Абай айтқан ақыл-кеңеспен үндесіп, үйлесіп жатады. Ол оқығандардың қалың көпшілікті ғылымға, мәдениетке бастаған ағартушылық рөлі туралы ғана сөз айтумен шектелмейді. Бүгінгі зиялы азаматтарды жік-жікке бөлінбей, ауызбірлікте болуға шақырады, ұлт алдындағы адалдық пен табандылыққа үндейді. Мәселен, сол шағын мақаладағы ұлт тізгінін ұстаған, оқыған азаматтардың өсіп-өркендеуінің, көркеюінің екі түрлі шартын атап көрсетеді. Әуезовтің айтуынша, «... бірінші – сол оқығандардың бірлік бекереде болып шоғырланбағаны шарт. Екінші – істері маңызды, орнықты, табанды болуы үшін әрбір оқығанның ақтығы, екпіні, білімі шарт...».
Автор алдыңғы толқын ағалардың оң қырларын, жақсы нышандарын үйрене отырып, қазақ бойына ежелден сіңіп қалған «басы құралмайтын берекесіздік», «газет бетін қарамайтын қазақ ісінен хабарсыздық», тағы басқа да жат мінездерден жиренуге шақырады. Өзі тұрғылас жастарға сауал қойып, жігерін жанып, намыс шоғын маздатады. Қазақ жастарына отты ой, жалынды пікір тастайды. Оқулық мәселесін сөз еткен «Қайсысын қолданамыз?» атты мақаласы да өз заманында шешімін таппай отырған жайтты әңгімеге өзек еткен. Мұнда халықты ағартудың, қазақ арасында білімді таратудың нақты мәселелеріне тоқталады.
Осы кезеңдегі М.Әуезовтің ғылыми-мәдени ізденісінен туған мақаласының бірі «Абай» журналының 4 (10-11 бет), 5 (14-16 бет) нөмірлерінде жарық көрген «Япония». Ол өз мақаласында қазақ оқырмандарын Жапония тарихында орын алған елеулі саяси оқиғалар желісімен кеңірек таныстырып, соны мәліметтер береді. Әсіресе, Жапонияның ортағасырлық мешеуліктен арылу жолында шешуші орын алған 1867-1868 жылғы «Мейдзи исин» деп аталатын аяқталмай қалған буржуазиялық рефолюция мен оқу-ағарту, ғылым-өнер, әдет-ғұрыптағы өзгерістеріне ерекше көңіл аударған. Автор монархиялық үстемдікте болған жапон елінің надандықтан, мешеуліктен қалай құтылғандығын баяндай келе, өз ұлтының болашағын ойлайды. Жапонияның алдыңғы қатарлы ел санатына қосылу жолындағы жақсы қасиеттерін, прогрессивті жақтарын қазақ халқына қазақ халқына үлгі еткісі келгені байқалады. Міржақыптың бұл мақаланы жазуына түрткі болған – қазақ оқығандарының баршасына ортақ жай – тарихи тұлғаларды ардақтап, оларды пір тұта жырлап, елдің рухын көтеруге тырысушылық, Отаршылдық табанында жүздеген жылдар тапталған Үндістан, Африка халықтарының тарихын қарап отырсақ, өзіміз бастан кешкен жайлардың ақ-қарасы тайға таңба басқандай айқын көрінеді. Құлдық қамытынан құтылу үшін олар ең алдымен халықтың тарихи жадын оятып, ілгерідегі бостан шақтарын, ту ұстаған батыр көсемдерін дәріптеп, халқын рухтандырып, ұлт-азаттық күрестерге дайындаған. Әйел теңдігін қозғап, оны ең бір өзекті мәселеге балады. Бұған ерекше мән беруінің бір сыры – әйел-ананы адам дәрежесіндегі басты тұлға деп қарағандықтан. Сондықтан қыз баланы оқытуды, бастарын малмен байламай теңіне қосылуға барынша насихаттады. Ұл-қызымыз бірдей оқып, білім үйренуге көшкенде ғана мәдениетті ел боламыз деді.
«Егер еуропалық өркениет түріктік-халықтық күшке көмек қолын созып, мұсылманшылықтың өрісін тоқтатса, прогресс болар еді. Қазір шұғыл қимылдасақ, халықтық рухы мықты сахарада исламды жеңу қиын емес», – дейді. Кезінде Ислам дінін орысты ағартқан христиан дініне қарама-қарсы күш есебінде түсіндіргені белгілі. Исаны құдай тұтқан қайсыбір христиан ақсүйектері өздерін ашық түрде орағасырлық Крест жорықшыларының мұрагерлері есебінде көрсетті. Олар «адамдыққа жат, мемлекеттіктің соры, христианға қарсы Мұхаммед іліміне бағытталған Ресейде түбеге йлі күрес жүргізудің табиғи және қажетті екенін» дәлелдеп шықты.
Кейбір ғалымдарымыздың Шоқан мен Ыбырайдың, тіпті хакім Абайдың ағартушылығын еуропа ағартушылығының трафаретіне салғысы келген қадамы негізсіз деп білеміз. Шоқан исламды, дін таратушы сарт пен татарды Ресей шындғына сәйкес сынады. Сөйте тұра ол: «Біз орыс үкіметіне әйтеуір бір дәйекті жолдармен сахараға христиан дінін енгіз, әйтпесе исламның түбіне жет деп кеңес беруден аулаөпыз. Шұғыл қара әрқашан қарсылық туғызбақ», – дейді. Осы пікірінен кейін Шоқан Сібірдің остяк секілді ұлттарын шоқындырудан Ресейдің шеккен зиянын жазады. Ағартушы Ш.Уәлихановтың дін туралы пікірі айқын: «Біз үкіметтен білімге қарсы, ұрып-соғу мен қорқуға негізделген діни заңдарды сахараға күштеп енгізуші кез келген дінге қамқор болмауын сұраймыз және талап етеміз». Шоқанның осы пайымынан христиан миссионерлері мен исламды догма айналдырып жіберген қадымшыларға ымырасыз қарсылығы көрінеді. Бұл тұрғыдан Шоқанды ХХ ғасырдың басында тарих сахнасына шығатын жәдитшілердің көшбасшысы деуге, әрине келмейді. Бірақ Шоқандар сынағаннан соң барып исламды өмірге жақындатушылар шықты деуге негіз бар. Шоқанның дін туралы көзқарасында атеистік танымға жақын келетін ойлардың бәріне ХІХ ғасыр шындығы тұрғысынан қарау керек.
Демек, ағартушылық – халықтың аман қалуының басты тетігі. Қазақ ұлтының өміріндегі ағартушылық кезең шамамен ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін жетпіс жылға жуық созылды. Ал мұны бір-бірімен байланысқан үш бөлік құрайды екен. 1) Бастапқы ағартушылық (1860-1890); 2) Негізгі ағартушылық немесе Алаш ағартушылығы (1890-1920); 3) Инерциялы ағартушылық (1920-1929).
Бастапқы ағартушылық тарих пен әдебиеттануда біршама зерттелді. Бұл ХІХ ғасырда қоғамымызды ағартуға талпынған Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбайұлы, М.Бабажанов сынды тұлғалардың әрқайсысы өз бетінше жасаған қадамы еді. Олардың еңбегінде ағартушылық кезең тұлғаларына қоятын талаптың бәрі дерлік болды. Және бұл ағартушылықтың «бастапқы» болатын бір себебі бар. Олардың ағартушылық ісінің басында тұрғандығымен және аталған тұлғалардың бір күшке бірікпей, жеке-дара күрескендігімен түсіндірілуі тиіс. Дегенмен, ағартушылар кейінгі толқынға көп нәрсе нұсқап кетті.
Негізгі ағартушылықты (Алаш ағартушылығын) ұлттың ұйысуға қарай жасаған қадамы тудырды. Мұны кейбір зерттеушілер ренессанс деп асығыс тұжырымдап жіберген кезі де болды. Алайда, мұндай реңкті пайымдау аталған кезеңнің дәл сипатын түсіндіріп бере алмайды. Ал бұл кезеңнің тұлғалары халықты ағартушылыққа бағыттау үшін барын салды. Бұл топтың тұлғаларында біртілектік пен ұйымшылдық, бірігіп ерте қамдану мен қорғану бар. Ортадан қаражат шығарып, кітап, газет-журнал басып шығару, қозғалысқа бірігуге икемді болды.
Инерциялы ағартушылық уақытында негізгі ағартушылық көсемдерінің орнына дәстүр мен салтты, әлемдік тарих тәжірибесін құнттаған жаңа тұлғалар шығып, еркін мәдени дамуға бетбұрыс жасалды. Алаш зиялаларының көшбасшысы Әлихан Бөкейхан еңбектерінен Шоқанға – «оқығанның жалғызы», Абайға «қазақтың жалғызы» деп берген анықтамасы бар. Қайраткердің қысқа әрі нақ айтылған сөзі Абайдың «Моласындай бақсының, жалғыз қалдым – тап шыным» деген ойының түсіндірмесі тәрізді. «Бір жағынан үкіметтің орыстандыру саясатының тоқтаусыз жүруі, екінші жағынан исламның насихатталуы қазақ қауымының ескі рулық бірлестігіне діни-саяси сипат берді», – деп жазады Ә.Бөкейханов.
Ал Міржақып Дулатов Абайды Ломоносовқа теңейді. «Қайдан өрбігенін, қайдан өскенін, ата-балалары кім болғанын, не істегенін білмеген жұртқа бұл талас-тартыс, тар заманда арнаулы орын жоқ. Сондықтан Абайдың аты жоғалуы – мұнан кейін де шығатын Абайлар сондац ескерусіз ұмытылуы ықтималы, қазақтың жоғалуы, қазақ атты халықтың ұмытылуымен бірдей» дейді қаламгер. М.Дулатұлы Шоқан мен Абайға қазақтың өркениетке қалаған бірінші кірпіштері ретінде қарайды.
Заманында Семейде «Абай» атты журнал шығарып, негізгі ағартушылыққа Абай биігін эталон етіп көрсеткен, Алаштың бары мен жоғына ұлы ақын көзімен қарауға тырысқан Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов: «Абай жалғыз ғана ақын болды деуге болмайды. Әдебиетімізге негіз салған да – адамшылық, тәрбие, ғылым, өнер, кәсіп деген сөздерді тексерген де – Абай. Қазақтың тұрмысын, өнерін, мінезін суреттеп, кемшілігін де көрсеткен – Абай» деп жазған болатын.
Осы орайда тарихи-әдеби процесс пен ағартушылық ұғымдарының арақатынасының аша кеткенді жөн көрдік. Әдеби процесс өзінен-өзі пайда болмайды немесе сырттан әкелінбейді. Ол белгілі бір елдің рухани күштерінің жетілуі, ізденуі, өрістеуі барысында туады. Сол елдегі қоғамдық-саяси, қоғамдық-әлеуметтік жағдай тарихи-әдеби процестен бейтарап болмақ емес. Мысалы, Қазақстан тарихы жағдайында елдің бас бостандығынан айрылғаны, отаршылдық езгінің қаймана халық түсінігіндегі көрінісі, бодандыққа қарсы күрес – бәрі рухани мұраларға бейнеленген. Адамның күйініші мен сүйініші, қайғысы мен мен қуанышы, бағы мен соры – жалпы сезімі мен тағдыры әдебиет материалы десек, осының баршысы тарихи-рухани процеске өз ісін салады. Бұл тұрғыдан қарағанда, қазақ ағартушылық кезеңі – публицистикамен әдебиеттегі ағартушылық кезең. Ағартушы тұлғалардың қолына қалам ұстағаны – ағартушылық кезеңнің тұлғалары. Олай болса ағартушылық мәселесі – қоғамдық басқа ғылымдармен бірге публицистикаға да қатысты мәселе. Тағы бір мысал. Негізгі ағартушылықтың көшбасшы тұлғасы Ә.Бөкейхан негізінен қоғамдық-саяси қайраткер. Ол мақалаларын, әдеби-эстетикалық еңбектерін, аудармаларын азаттық идеясына жұмылдырған қаламгер. Осы бай мұраны ағартушылық кезеңнен алаш қозғалысынан бөлек қарау мүмкін бе? Әрине, жоқ.
Негізгі ағартушылықтың рухани күштерін зерделер алдында мына мәселелердің басын ашып алу керек. Олар: ағартушылықтың әдебиет пен публицистикаға әсері; мұсылман ағартушылығы мен ерекшелігі; жәдитшілдік. Бұлай топтастыру арқылы бірінші, әлем құндылықтары Шығыстікі және Батыстікі деп шығу тегіне қарай екіге бөлінгенімен, олардың даму процесінде ұсқас тұстар аз емес. Сондай-ақ, негізгі ағартушылық Ресей империясының саясаты аясында да қалыптасып, дамып отырды. Үшінші, ең негізгісі, қазақ-мұсылман милләті. Бұдан түйетін нәрсе, оқу-ағарту, түсінік-таным мұсылмандық ағартушылықтың шеңберінде қарастырылуы тиіс. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басында христиандандыру процесінің түбегейлі жүруінің өзі – қазақта исламдық иммунитеттің болғанына дәлел бола алады. Тіпті, бізге дейін төрт ғасыр өмір сүрген Асан Қайғы бастаған жыраулар халық діліне дінді қорғаныш деп білген. Төртінші, жәдитшілдік – Ресей империясы құрамындағы басқа мұсылман халықтары секілді, қазақ ой-санасына, руханиятына олжа салған ағым.