Қазақ тарихында ұлт руханиятының көшбасшысы болған тұлғалар аз емес. Бірақ солардың арасында Ахмет Байтұрсынұлының орны ерекше. Себебі ол өзінің ұлтын надандықтың, бодандықтың, қараңғылықтың құшағына еніп, қалың ұйқыға кетіп бара жатқан жерінен «сары маса» болып оятқан адам. Және Ахмет Байтұрсынұлының әрбір еңбегі қазірге дейін ұлттың рухани азығы болып келе жатыр. Бүгін осындай алып тұлғаның дүниеге келген күні. Сондықтан El.kz ақпараттық агенттігінің тілшісі Ұлт ұстазы болған ағартушы ғалымның өмірі мен шығармашылығына тереңірек үңіліп көрді.
Дәл бүгінгі әрбір қазақ Ахмет Байтұрсынұлына қарыздар. Себебі сол Ахаңның жазып берген Әліппесі, Ана тілі, Қазақ тілі, әдебиеті бәріміздің көзімізді ашып, санамызды сергітті. Егер бірде айдауда, бірде қамауда жүрген қайраткер тұлға осы еңбектерін үлкен жауапкершілікпен жазбағанда, біздің қазіргі өмірімізді елестетудің өзі мүмкін еместей.
Ахмет Байтұрсынұлы дегенде ойымызға бірінші оралатыны Алаш партиясы мен Алаш автономиясы. Себебі Байтұрсынұлының тұтас өмірі, тағдыры осы сөзбен тікелей байланысты. Қазақтың теңдігін, бостандығын, бөлек мемлекет болуын армандаған ұлт зиялылары бастарын бәйгеге тігіп еңбек етті. Сол армандары үшін айдалды, қамалды, ақыр соңында атылды. Себебі, олардың біліміне, саясаткерлігіне, көрегендігіне ешкімнің деңгейі жетпейтін еді. Сол аз ғана ғұмырының ішінде қаншама еңбек қалдырды. Қазіргі тәуелсіз мемлекетіміздің шекарасын да ең алғаш сол алаштықтар Лениенмен айтысып отырып белгілеп кеткен болатын. Бұл бағытта Әлиханның, Ахметтің, Міржақыптың, Әлімханның еңбеткері ерекше болды. Осындай алыптар шоғырын тудырған ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басы қазақ халқының санасы мен өміріне үлген өзгеріс әкелді. Және сол өзгерісті жасағандардың көш басында Ахмет Байтұрсынұлы да жүрді.
Оның өмір жолын терең зерттегенде, оның қазақ тарихында тек бір тұлға ғана емес, тұтас бір дәуірдің жаршысы болғанын көреміз.
Ол қазақтың мәдениеті, тілі, руханияты үшін еңбек еткен ұлы қайраткер, қазақ халқының рухани көсемі, тіл маманы, ағартушы және саяси қайраткер ретінде өзінің есімін мәңгіге қалдырдыҰлттық сана қалыптастырудағы алғашқы қадамдар.
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай облысы, қазіргі Қостанай облысы, Жангелді ауданының Сарытүбек ауылында дүниеге келген. Оның отбасы қарапайым малшылар отбасынан шыққан, бірақ бұл отбасының рухани байлығы ерекше болатын. Әкесі Байтұрсын Шошақұлы ел ішінде беделді, әділ, батыл адам ретінде танылған. Анасы Күңші де өз заманының ақылды, парасатты әйелдерінің бірі болған.
Ахметтің туған жері – Торғай өңірі. Бұл өңір қай уақытта да қазақ даласының жүрегі саналады. Себебі, қасиетті бұл аймақ қазақ халқының ұлттық санасының қалыптасуында ерекше рөл атқарды. Мұнда қазақ даласының еркін рухы, батырлық дәстүрлері және рухани мұралары сақталған. Осы ортада өсіп, ұлттық дәстүрлермен, халық ауыз әдебиетімен сусындап өскен Ахмет Байтұрсынұлының тұлға ретінде қалыптасуына туған жерінің, отбасының әсері мол болғаны сөзсіз.
Ахметтің білімге деген құштарлығы ерте жастан байқалған. Ол да сол кезеңдегі замандастары секілді алғашқы білімді ауыл молдасынан алды. Кейіннен Торғай қаласындағы екі сыныптық орыс-қазақ мектебіне түсіп, білімін жалғастырды. Бұл кезеңде Ахметтің алдында үлкен сынақтар тұрды, бірақ ол өзінің білімге деген талпынысын жоғалтпады. Осы мектепте Ахмет алғаш рет орыс тілімен танысты және осы тіл арқылы әлемдік білімге жол ашылды.
Орынбор қаласындағы мұғалімдер семинариясында оқыған жылдары Ахмет Байтұрсынұлының дүниетанымы кеңейіп, қазақ халқының болашағы туралы терең ойлар туа бастады. Семинарияда оқып жүргенде ол орыс және батыс әдебиетімен, ғылымымен танысып, сол кездегі озық ойлы тұлғалардың еңбектерін зерттеді. Бұл білім оның ағартушылық қызметінің негізін қалады.
Ұлттық рухтың оянуы
Ахмет Байтұрсынұлының ағартушылық қызметі қазақ халқының ұлттық санасының оянуында ерекше орын алды. Ол 1895 жылы Торғай облысында ауыл мұғалімі ретінде қызметін бастап, қазақ халқының білім деңгейін көтеруге бағытталған жұмысын бастады. Оның басты мақсаты қазақ балаларын орыс тілінде емес, өз ана тілінде оқыту болды. Осы мақсатта ол қазақ тілінің грамматикасы мен орфографиясын зерттеп, қазақ тілін оқыту әдістемесін жасап шығарады.
Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін дамытудағы ең үлкен жетістігі – қазақ жазуын реформалау болды. Ол араб графикасын қазақ тіліне бейімдеп, жаңа әліпби жасап шығарды. Бұл әліпби қазақ даласында кеңінен қолданысқа еніп, қазақ халқының сауатын арттыруға үлкен үлес қосты. Ахметтің жасаған әліпбиі қазақ қоғамында ғана емес, басқа да түркітілдес халықтар арасында қолданысқа ие болды. Бұл оның тіл реформасының маңыздылығын көрсетеді.
1913 жылы Ахмет Байтұрсынұлының бастамасымен «Қазақ» газеті жарыққа шықты. Бұл газет қазақ қоғамында ұлттық сананы оятуда маңызды рөл атқарды. «Қазақ» газеті арқылы Ахмет Байтұрсынұлы және оның замандастары қазақ халқының әлеуметтік, саяси, мәдени мәселелерін көтеріп, елдің болашағы туралы ойларын халыққа жеткізді.
«Қазақ» газеті сол кездегі қазақ зиялыларының ұлттық мүддені қорғау үшін біріккен маңызды басылымы болды. Газет беттерінде қазақ халқының жер мәселесі, білім беру, мәдениет, ұлттық бірегейлік және басқа да маңызды мәселелер талқыланды. Ахмет Байтұрсынұлының редакциясындағы бұл газет қазақ халқының ұлттық санасын оятуға, оның болашағын жарқын етуге бағытталған құнды құрал болды.
Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тіліне қосқан ең үлкен үлесі – қазақ тіл білімінің негізін қалауы. Ол қазақ тілінің фонетикасын, морфологиясын, синтаксисін зерттеп, қазақ тілінің грамматикасын жүйелеп, ғылыми тұрғыдан сипаттап берді. Оның «Тіл құралы» атты еңбегі қазақ тілін оқытудың негізгі құралына айналды. Бұл еңбек қазақ тіліне арналған алғашқы ғылыми зерттеу ретінде тарихта қалды.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілін реформалаумен қатар, қазақ жазуын да жетілдірді. Ол қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктерін ескере отырып, жаңа әліпби жасап шығарды. Бұл әліпби қазақ тілінің орфографиясын жүйелеп, жазу процесін жеңілдетті. Ахметтің тіл реформасы қазақ қоғамында сауат ашу ісін жеделдетіп, білім беру процесін жеңілдетті.
Ұлт мүддесі үшін күрес
Ахмет Байтұрсынұлының саяси қызметі оның ұлт алдындағы жауапкершілігін көрсетеді. Ол қазақ халқының тәуелсіздігі мен ұлттық мүддесін қорғауға бағытталған «Алаш» қозғалысының белсенді мүшесі болды. Ахмет Байтұрсынұлы «Алаш» партиясының бағдарламасын әзірлеуге қатысып, қазақ автономиясы идеясына қолдау білдірді.
Ахмет Байтұрсынұлының саяси көзқарастары оның қазақ халқының өзін-өзі басқару құқығын қорғауға деген ұмтылысын көрсетті. Ол қазақ халқының болашағы үшін күресті, ұлттық мемлекет құру идеясын қолдады. Оның саяси қызметі кеңес өкіметінің тарапынан қудалануға ұшырады, бірақ ол өз ұстанымынан айнымады.
1930 жылдары Ахмет Байтұрсынұлы кеңестік биліктің қудалауына ұшырап, бірнеше рет тұтқындалды. 1937 жылы «халық жауы» деген жалған айыппен ату жазасына кесілді. Бұл қайғылы оқиға қазақ халқының көптеген зиялы қауым өкілдерінің өмірін қиып, ұлттың рухани көшбасшыларының жойылуына әкелді.
Ахмет Байтұрсынұлының өмірі мен қызметі оның ұлтқа деген адалдығын көрсетеді. Ол өзінің өмірін ұлттың болашағына арнаған қайраткер ретінде тарихта қалды. Оның өмірі мен еңбегі қазақ халқының рухани дамуына қосқан зор үлес болды.
Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы қазіргі қазақ қоғамында да өзекті болып қала береді. Оның қазақ тілі мен мәдениетіне қосқан үлесі, ұлттық сананы оятудағы рөлі бүгінгі күні де маңызды. Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері мен идеялары қазіргі қазақ тіл білімі, әдебиет, мәдениет салаларында кеңінен қолданылып келеді.
Бүгінгі күні Ахмет Байтұрсынұлының есімімен көптеген оқу орындары, көшелер аталған. Оның еңбектері мен идеялары мектеп оқулықтарына енгізілген, ал ғылыми еңбектері қазақ тіл білімінің негізін құрайды. Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы арқылы қазақ халқы өзінің ұлттық бірегейлігін сақтап, рухани байлығын нығайта түсуде.
Түйін: Ахмет Байтұрсынұлының өмірі мен қызметі қазақ халқының рухани және мәдени дамуына қосқан теңдессіз үлесімен ерекшеленеді. Ол тек тіл маманы, ағартушы, қоғам қайраткері ғана емес, өз дәуірінің рухани шамшырағы, ұлттық сананы оятуға, қазақтың болашағын жарқын етуге бағытталған батыл әрекеттердің ұйытқысы болды. Оның өмір жолы мен мұрасы қазақ халқы үшін мәңгілік үлгі болмақ.
Ахмет Байтұрсынұлының идеялары мен еңбектері қазақ халқының бірегейлігін сақтап қалуға, тілін дамытуға және мәдениетін нығайтуға бағытталған. Оның ұлтжандылығы, халқына деген адалдығы, ұлттық сана-сезімін оятудағы орасан еңбегі қазіргі және болашақ ұрпақтар үшін құнды мұра болып қала беретіні сөзсіз. Бүгінгі қазақ қоғамы Ахмет Байтұрсынұлының идеялары мен еңбектерін пайдалана отырып, оның рухани мұрасын жалғастыруда. Сондықтан Ахмет Байтұрсынұлының есімі мен еңбектері тек қазақ халқының ғана емес, жалпы адамзаттың рухани байлығына қосылған үлкен қазына деп қарауға болады.
Ахмет Байтұрсынұлының өмірі мен қызметі бізге ұлт руханиятының мәнін, оның болашағы үшін күрестің маңыздылығын еске салады. Оның ұрпаққа қалдырған мұрасы қазақ халқының сан ғасырлық тарихының бір бөлігі ретінде мәңгі есте сақталып, әрқашан құрметпен еске алынады.