Елімізде 6 қазанда АЭС салу мәселесіне қатысты референдум өтеді. Әлемдегі АЭС тәжірибесі қандай, оның қызметі мен электр энергиясын өндірудегі тәуекелдері жайлы El.kz ақпарат агенттігінің шолуынан оқи аласыздар.
Атом электр станциясы – технологиялық жағынан өзара байланысты құрылыстардың күрделі кешені. АЭС-тің негізгі құрылысы энергия блогы. WNA деректері бойынша, әлемде 31 елде орналасқан 439 белсенді атом реакторы бар. Бұл реакторлар әлемдегі электр энергиясына деген қажеттіліктің 9 пайызын қанағаттандырады. Мысалы, Францияда 2023 жылы электр энергиясын өндірудің жалпы көлеміндегі атом энергетикасының үлесі 70 пайызды құрады. Сондай – ақ атом энергетикасының әсерлі үлесі Словакияда - 61,3 пайыз, Венгрияда - 48,8 пайыз, Финляндияда - 42 пайыз, Бельгияда - 41,2 пайыз, Болгарияда - 40,4 пайыз, Чехияда-40 пайызды құрайды. Бразилияда, Болгарияда, Мексикада, Румынияда, Оңтүстік Африкада және Беларусьте екі реактор және Словения, Армения, Нидерланды мен Иранда бір реактор бар.
Қытай әлемдегі ең ірі атом энергиясын өндірушілердің бірі болып есептеледі. Елде қуаттылығы 58 Квт болатын 56 атом энергоблоктары жұмыс істейді, қуаттылығы 30 ГВт болатын 26 жаңа реактор салынып жатыр. Алайда Атом энергиясы ҚХР-да өндірілетін электр энергиясының жалпы көлемінің шамамен 5%-ын ғана құрайды, бұл әлемдік орташа көрсеткіштен 10% -дан төмен.
Қазіргі уақытта Қытайдың атом энергетикасын дамыту бойынша бірқатар жоспары бар. Ел дәстүрлі ядролық электр станцияларына да, атом энергетикасы саласындағы озық технологияларға да белсенді инвестиция салуды жалғастырып жатыр. Қытай энергияға деген өсіп келе жатқан сұранысты қанағаттандыру үшін, сондай-ақ экологиялық мәселелерді шешу үшін ядролық қуатын кеңейтуге тырысып бағуда.
Ал Ресей соңғы жылдары бүкіл әлем бойынша атом электр станцияларының құрылысына үнемі қатысып келеді. Ресейдегі электр энергиясын өндірудегі атом электр станцияларының үлесі 19% құрайды, ал қазіргі уақытта елде 10 атом электр станциясы және жаңа жобаның тағы 1 қалқымалы атом электр станциясы жұмыс істейді. Алайда «Росатом» көптеген елге атом электр станциясын салып берді.
Мысалы, екі жыл бұрын іске қосылған Беларусьтегі атом энергия станциясының құрылысын «Росатом» жүргізген. Ол Островец қаласының маңында орналасқан. АЭС жұмысының жұмыс істеуін осы елдегі станция негізінде түсіндіріп берсек. Беларусь АЭС-інің әрбір энергия блогы ВВЭР-1200 су энергетикалық реакторы бар реактор қондырғысымен жабдықталған. Реактор қондырғысының жұмысы базалық, сондай-ақ маневр жасау режимінде қарастырылады.
ВВЭР-1200 реакторы корпустық типтегі энергетикалық реакторларға жатады. Реактордағы жылу тасымалдағыш және нейтронды баяулатқыш бор қышқылы бар су болып табылады, оның концентрациясы пайдалану процесінде өзгереді. Реактордың белсенді аймағында отын ретінде нашар байытылған уран диоксиді қолданылады.
Энергия блогының жылу схемасында жылу тасымалдағыш айналымының екі тізбегі бар.
Бірінші тізбек — радиоактивті. Ол реактор қондырғысының шектерімен шектелген, олреактордан, негізгі айналым құбырларынан, негізгі айналымдық сорғы қондырғыларынан, төрт бу генераторының әрқайсысының құбыр кеңістігінен және қысым компенсаторынан тұрады. Реактор қондырғысының барлық жабдығы герметикалық қабықшаға орналастырылған. Негізгі айналым сорғылары 160 атмосфералық қысыммен химиялық тұзсыздандырылған суды реактордың белсенді аймағы арқылы айдайды, онда ол ядролық реакция нәтижесінде бөлінетін жылу арқылы 329 градусқа дейін қызады. Бірінші тізбектегі су екінші тізбектегі суға жылуды бу генераторындағы жылу алмастырғыш түтіктердің металл қабырғалары арқылы жібереді және реакторға қайта оралады. Бірінші тізбек суындағы радиоактивті элементтер екінші тізбекке ене алмайды.
Екінші тізбек - радиоактивті емес, ол бу генераторларының бу шығаратын бөлігінен, негізгібу құбырларынан, турбоагрегаттан, су беру қондырғысынан және бірқатар қосалқы жүйелерден тұрады. Екінші тізбек турбинаға берілетін буды өндіруге арналған. Бұл жағдайда жылу энергиясы турбинаның механикалық айналу энергиясына ауысады. Өз кезегінде турбина механикалық энергияны электр энергиясына айналдыратын генератордың роторын айналдырады. Пайдаланылған бу конденсаторларда салқындатылып, суға айналады, содан кейін ол сорғымен бу генераторларына қайта беріледі.
Конденсатордан бу конденсациясы кезінде бөлінетін жылуды бұру үшін айналмалы сумен жабдықтау жүйесі қолданылады. Беларусь АЭС-інің энерго блоктары үшін әрқайсысының биіктігі167 м болатын екі мұнаралы буландырғыш градирня қарастырылған.
Градирня - бұл судың ауамен тікелей жанасуы кезінде салқындайтын жылу алмастырғыш. Кез келген биік құбырдағы сияқты, градирняда «тартым» - ауа ағыны пайда болады. Мұнара неғұрлым жоғары болса, көтерілу жылдамдығы соғұрлым жоғары болады және судан ауаға жылуберу соғұрлым жақсы болады. Градирня ішіне суару беттері орнатылған. Турбина конденсаторында қыздырылған су сорғыларменградиняға жіберіледі, шашырайды және төменқарай ағып кетеді. Салқындатылған су градирня түбіндегі тостағанға ағады, содан кейін су турбина конденсаторларына салқындату үшін сорғыларменберіледі.
Беларусь АЭС құрылысы «Росатом» мемлекеттікт корпорациясының Беларусь Республикасымен ынтымақтастығының ең жоғары технологиялық және ауқымды жобасы болды. Беларусь АЭС ВВЭР-1200 екі энергия блогын пайдалануға беру елдің экономикалық және энергетикалық қауіпсіздігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді және оны жалпы энергия теңгеріміндегі атом генерациясының үлесі бойынша әлемдік көшбасшылар қатарына қосады. №2 блок толық қуатта жұмыс істегеннен кейін Беларусь АЭС Беларусьтің электр энергиясына деген қажеттілігінің шамамен 40% қамтамасыз етеді.
Жоба Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) барлық талаптарына, Беларусь Республикасының қауіпсіздік, табиғатты қорғау және санитарлық-гигиеналық заңнамасы жөніндегі нормаларға жауап береді.
Энергетик сарапшы Олжас Байділдинов те БелАЭС тәжірибесі жайлы өзінің пікірін білдірген болатын.
2007 жылдың қарашасында Александр Лукашенко Беларусь Республикасы Президентінің “атом электр станциясын салудың кейбір шаралары туралы” №565 Жарлығына қол қойды. 2012 жылы олар құрылысты бастады, 2020 жылы олар бірінші энергия блогын, 2023 жылы екінші қондырғыны іске қосты. 2023 жылдың қорытындысы бойынша Беларусьте электр энергиясын тұтыну 6,5% - ға өсіп, 41,1 млрд кВт/сағатты. Құрады. Өндіріс көлемінің 40% - ы Атом энергиясының үлесін құрады. Ел толығымен тұрақсыз болды. Газдан электр жылытуға көшу шаралары енгізілді, өнеркәсіптік кәсіпорындар үшін энергияны тұтыну неғұрлым көп болса, тариф соғұрлым аз болады. Үшінші энергия блогын салу және электр энергиясын экспорттау мүмкіндігі қарастырылып жатыр.Көлемі 1 км - 1 км станция жылына шамамен 16 млрд кВт/сағ өндіреді, бұл 2023 жылы ҚР тұтынуының шамамен 10% құрайды, - дейді ол.
Ал еліміздегі АЭС-тің салыну рөлі жайлы «Атамекен» ҰКП басқарушы директоры, энергнетик маман Жақып Хайрушев айтып берді.
Осыдан 30 жыл бұрын мемлекеттік жылу энергия станциясынан қызметімді бастадым. Сондай-ақ көптеген энергия компанимяларында жұмыс істедім. Елдегі энергия тапшылығы 6-7 жыл бұрын басталды. Біз шамадан тыс энергияны өндіретін кездерді де көрдік. Кейбір елдерге экспорттаған кезеңдер де болды. Оның ішінде Ресей де болды. Бұл энергетиктердің жұмысы ғана емес, мультпликативтік жұмыс болды. Бұл туралы көбі айта бермейді, себебі білмейді. Осы жүйені дамыта беруіміз керек еді. Себебі бізде 15 млн адам сақталып қалмайды, қазір халық саны 20 млн адамға жетті. Энергияны өндіру кезінде ол халық пен өндіріске жетпейді. Сондықтан да тапшылық пайда болады. Бүгінде кезінде Ресейге сатқанды қайта өзіміз алып отырмыз. Тапшылық деп осыны айтады, - дейді маман.
Хайрушевтің айтуынша, елімізде АЭС салуды көп жылдан бері қолдап келетінін айтты.
Егер де біздің азаматтар оң жауап берген күннің өзінде де, мәселенің шешілуін 10 жыл күтеміз. Президент елімізде АЭС салу мәселесін көтеріп отырса, оның қауіпсіздігіне көз жеткізді деген сөз. Радиоактивтік қалдықтарға келетін болсақ, бірінші жылы 20-30 тоннаны құрайды. Оны станцияның өзінде іске асырып, контейнерлерде сақтауға болады. Бірақ кейін үкімет келісімшарт жасап, өзімізде қоймалар салады деп ойлаймын. Финляндия екі станция салды. Олар қалдықтарды 100 мың жыл сақтайтын жер салып қойды. Ал АҚШ ол қалдықтардың млн жыл сақталуын қамтамасыз етіп отыр. Яғни, контейнерлерге салып, жердің терең қойнауына салып қояды, - дейді энергетика маман.
Оның айтуынша, Араб эмираты жақында атом елдерінің қатарына қосылды.
Бұл жерде 30 тоннаны көмміп тастаймыз деген сөз емес, оның 30 пайызы қайта іске қосылатын дүние. Жаңа заманғы атом электр станцияларының технологиясы дамыған, жарылыстың болмауына 100 пайыз кепілдік бере алады. Кезінде атом жарылыстары болғаннан кейін әлем дамыды, технологиялар жетілдірілді. Қазір АЭС-тің үстінен ұшақ құласа да қауіпсіздік жоғары деңгейде сақталады. Атом энергетикасы жаңартылған энергия көздерімен бірге дамуы керек. Көмірден әлі бас тартпадық. Алайда көмір бізге керек емес, атомды дамытамыз деп те айта алмаймыз. Себебі ол салада өте көп маман жұмыс істеп жатыр. Олардан бас тарта алмаймыз. Сондықтан біз көмір-химиялық бағытта жұмыс істеуіміз керек. Жел электр станциясы да қарқынды дамып келеді. Жаңартылған энергияны өндіру көрсеткіші 15 пайызға жетсе, ол да жақсы көрсеткіш болады. Жаңартылған энергия тұрақты түрде энергия бере алмайды, - дейді Жақып Хайрушев.
Маман атағандай, Қазақстанда бірнеше атом электр станциясын салатын сұраныс бар.
Бізде атом саласының мамандары да баршылық. АЭС салу ертеңнің шешімі емес, ол кем дегенде 10 жыл уақытты қажет етеді. Осы уақыт ішінде мамандарды даярлап, білікті кадр дайындау уақыттың еншісінде тұр. Жыл сайын атом салатын оқитын мамандар да тәрбиеленіп жатыр. Олардың жұмысқа тұруы мәселесі бапр. Кейбіреуі шетелге де кетіп жатады. Ал бізде АЭС салу шешімін халық қолдаса, шетте жүрген мамандардың барлығы өз елімізде еңбек етуге келеді деп ойлаймын. Мысалы, Финляндияны біз таза, жасыл желегі көп ел ретінде білеміз. Оларда қазір екі АЭС жұмыс істеп тұр. Себебі олардың мамандары АЭС экологиялық лас нысан емес екенін дәлелдеген. АЭС-тің бірінші блогын салған соң, қалған блоктары өте жылдам салынады, - дейді энергетика маман.
Сарапшының айтуынша, рефрендум кезінде нақты жауап шықса, елімізде бір ғана АЭС емес, бірнешеуі салынуы мүмкін.
Егер оң жауап алынып, АЭС салу кезінде өзіміздің тауар өндірушілерін де ұмытпауымыз керек. Шағын және орта бизнес АЭС-ке септігін тигізеді. Жасынды интеллект, денсаулық сақтау, қатерлі ісікпен ауыратындарды емдеуде де ядролық медицина бар. Сондықтан АЭС салу мәселесі көп саланың дамуына ықпал ете алады. Ал Балқаштың көлі реакторға қатысы болмайды. Ол ЖЭО-ларда сияқты тепломеханикалық қондырғыға байланысты болады. АЭС қарқынды дамыған қазіргі заманғы технология болып есептеледі. Оның құны да арзан емес. Себебі қазіргі дамыған, заманауи қондырғылар арзан болмайды, - дейді ол.
Еске салсақ, Үкімет отырыстарының бірінде энергетика министрі АлмасадамСәтқалиевелэкономикасыныңтұрақтыөсуі электр энергиясынасұраныстыңартуыменқатар жүретінін атап өтті.Өнеркәсіп,металлургия,көлік,IT,фармацевтика, ауыл шаруашылығыөнімдерін қайта өңдеусияқтысекторлардажаңажобаларды іске асыруүшінқазірдің өзінде электр энергиясыныңедәуіркөлеміқажет.
Бұл жобалар жаңа жұмыс орындарын құруға, экономикалық өсуді ынталандыруға және азаматтардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған. Алайда олардың дамуы елдегі энергия қуатының жетіспеушілігімен шектеледі. Егер жаңа тұрақты энергия көздерін-жаңартылатын, реттеуші және базалық қуаттарды салу бойынша шұғыл шаралар қабылданбаса, жағдай күрделене түсуі мүмкін, - деп атап өтті Алмасадам Сәтқалиев.