Қателіктер дегеніміз – адам өмірінің ажырамас бөлігі. Біз бәріміз шешім қабылдауда, мәселенің түйткілін табуда, жағдайды бағалау кезінде, жұмыс істеу барысында, оқуда, қарым-қатынаста қателесеміз. Қате аса маңызсыз немесе, керісінше, үлкен және тиісінше оның салдары ауыр болуы мүмкін. Ол уақытты, ақшаны, беделді, денсаулықты, сенімді жоғалтуға әкеп соғуы да мүмкін, тіпті стрестің, ұят пен кінә немесе қорқыныш көзі бола алады. Бірақ сол секілді қателік білімнің, дамудың, шығармашылықтың, инновацияның да көзі бола алатынын ұмытпаңыз. Қателіктер бізге жаңа жолдарды, шешімдер мен мүмкіндіктерді табуға, икемді, ашық және батыл болуға көмектеседі.
Біз неліктен қателесеміз? Қателесуге бейімділікке қандай себептер мен факторлар әсер етеді? Қателердің алдын алу үшін не істеу керек және оларды қалай түзету қажет? Оларды өз пайдаңызға шешуге бола ма? Осы және басқа сұрақтарға осы мақалада жауап беруге тырысамыз, деп хабарлайды El.kz ақпарат агенттігі.
Қате дегеніміз не?
Қателіктердің себептері мен салдары туралы айтпас бұрын, оның не екенін анықтайық. Сөздік «қатені» «дұрыс емес немесе дұрыс емес әрекет, шешім немесе пайымдау; белгілі бір әрекеттің немесе шешімнің нәтижесі» деп түсіндіреді. Бұл дұрыс немесе қалаған нәтижеден ауытқу, сіздің не істегіңіз немесе айтқыңыз келгені мен істегеніңіз немесе не айтқаныңыздың арасындағы сәйкессіздіктің болмауы.
Қателіктерді әртүрлі критерийлер бойынша жіктеуге болады: қызмет түрі бойынша (интеллектуалды, практикалық, коммуникативті), ауырлық дәрежесі бойынша (шамалы, орташа, сыни), сипаты бойынша (кездейсоқ, жүйелі), себебі бойынша (сыртқы, ішкі), анықтау әдісі бойынша (өздігінен, басқалар), реакция бойынша (елемеу, тану, түзету), қатысты (теріске шығару, айыптау, қабылдау), нәтиже бойынша (сәтсіздік, сәттілік).
Біз неге қателесеміз?
Қателер – бәрін алдын ала біле алмауымыздың және бәрін болжай алмауымыздың көрінісі. Біз күрделі және өзгермелі әлемде өмір сүріп жатырмыз, бір уақытта талай дүние болады, бәрі бірден өзгеріп шыға келуі мүмкін. Біз күн сайын жаңа міндеттер мен қиындықтарға тап боламыз. Одан қалды айналадағы факторларға әсер ете алмаймыз. Аяқ астынан болатын жағдайлар мен оқиғаларды басқара алмаймыз.
Сонымен қатар миымызда шектеулер көп, әлсіздікке бой алдыратын кездер де аз емес. Барлық ақпаратты жадымызда сақтай алмайтынымыз және өңдей алмайтынымыз тағы бар. Біз әрқашан логикалық және ұтымды ойлай алмаймыз. Оның үстіне өз мүмкіндігімізді объективті және бейтарап бағалай алмаймыз. Әрқашан мұқият болу да мүмкін емес.
Сондай-ақ эмоцияларымызға байланысты қателіктер де жиі жібереміз. Адам өз сенімі мен тілектерін назарсыз қалдырмауы керек. Қорқыныш пен күмәнді қалай басуды толық меңгерген жоқпыз, әдеттеріміз бен стереотиптерімізді жеңуге дайын емеспіз.
Қандай қателіктер бар?
Қателерді екі негізгі түрге бөлуге болады: ойлау және әрекет ету. Ойлау қателіктері – бұл проблемаларды шешу, жағдайларды бағалау, пайымдау, балама таңдау процесінде қате есептеулер. Іс-әрекеттің қателіктері – бұл мақсаттарға жету, жоспарларды жүзеге асыру, ниеттерді жүзеге асыру процесіндегі қателіктер.
Ойлау қателіктері әртүрлі факторларға байланысты болуы мүмкін:
Ақпараттың жетіспеушілігі немесе артық болуы. Егер бізде талдау үшін деректер жеткіліксіз болса немесе өңдейтін ақпарат тым көп болса, мұндайда қате түсінік жасауымыз мүмкін.
Қате ақпарат көзі немесе сапасыз ақпарат: сонымен, біз көбінесе сенімсіз немесе тексерілмеген ақпарат көздеріне немесе толық емес, дәл емес, ескірген ақпаратқа сүйенеміз.
Ақпаратты бұрмалау немесе өткізіп жіберу: маңызды мәліметтерді немесе фактілерді жіберіп алу немесе бұрмалау.
Қате түсіндіру: дұрыс емес ережелерді, принциптерді немесе модельдерді қолдана отырып, ақпаратты дұрыс түсінбедіңіз немесе түсіндірмедіңіз.
Алалаушылық, бөлу: көбінесе бізге ақпаратты бағалау процесінде эмоциялар, мотивтер, сенімдер, құндылықтар, үміт немесе мүдделер әсер етеді.
Иллюзия, қате түсінік: біз пайымдауды қалыптастыру процесінде алдау, манипуляция, қысым, билік немесе әлеуметтік нормалар сияқты сыртқы факторларға ұшыраймыз.
Әрекет қателіктерінің пайда болуының негізгі факторы – сәйкессіздік:
Мақсаттар мен ресурстар арасында: біздің мақсатымызға жету үшін бізде жеткілікті уақыт, ақша, күш, білім немесе дағдылар жоқ.
Жоспарлар мен әрекеттер арасында: біз жоспарды ұстанбаймыз немесе ниетке сәйкес әрекет етпейміз.
Әрекеттер мен кері байланыс арасында: біз өз әрекеттерімізді тексермейміз немесе олардың нәтижелерін ескермейміз.
Кері байланыс пен түзету арасында: біз кері байланыс негізінде әрекеттерімізді жақсартпаймыз.
Қателіктерден аулақ болу үшін не істеу керек?
Егер сіз мұқият, саналы, сыни көзқараспен қарай алатын және икемді болсаңыз, қателіктердің алдын алуға немесе олардың салдарын азайтуға болады. Бұған қатысты мамандар бірнеше кеңес береді:
Ақпаратты жинаңыз және тексеріңіз. Шешім қабылдамас бұрын немесе тапсырманы орындамас бұрын сізде нақты, дәл және сенімді ақпарат бар екеніне көз жеткізіңіз. Деректерді жинау және тексеру үшін әртүрлі көздер мен әдістерді пайдаланыңыз. Алғашқы әсер мен түйсікке ғана сенумен шектелмеңіз.
Деректерді талдаңыз және түсіндіріңіз. Қорытынды жасамас бұрын немесе бағалау жасамас бұрын, сіз ақпаратты дұрыс түсінгеніңізге көз жеткізуіңіз керек. Ықтималдықтарды талдау және түсіндіру үшін логикалық және аналитикалық құралдарды қолданыңыз. Уақытынан бұрын қорытынды шығарудың қажеті жоқ.
Балама нұсқаларды бағалаңыз және таңдаңыз. Шешімді таңдамас бұрын, сіз барлық мүмкін нұсқаларды қарастырып, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін бағалағаныңызға көз жеткізуіңіз керек. Баламаларды бағалау және таңдау үшін критерийлер мен стандарттарды қолданыңыз. Эмоцияларға әсер етпеңіз.
Әрекеттеріңізді жоспарлаңыз. Әрекетті бастамас бұрын, мақсатқа жету үшін нақты мақсат, жоспар, стратегия және ресурстар бар екеніне көз жеткізу керек. Іс-әрекеттерді жоспарлау мен ұйымдастырудың тиімді әдістерін қолданыңыз. Кейінге қалдырмаңыз және асықпаңыз.
Әрекеттерді орындаңыз және процесті бақылаңыз. Жоспарды ұстанғаныңызға және тапсырманы ниетіңізге сәйкес орындағаныңызға көз жеткізіңіз. Алаңдамаңыз.
Кемшіліктерді тексеріңіз және түзетіңіз. Мақсатқа жеткеніңізге және қажетті нәтижеге қол жеткізгеніңізге көз жеткізіңіз. Қателерді елемеңіз және оларды ақтамаңыз.
Қателерді өз пайдаңызға қалай пайдалануға болады?
Қателіктерді өз пайдаңа жаратуға болатынын ұмытпаңыз. Мұны қалай жасауға болатыны туралы мынадай кеңестер бар:
Оларды мойындаңыз және қабылдаңыз. Қате есептеулерді жоққа шығармаңыз немесе жасырмаңыз. Сіз қателескеніңізді мойындаңыз және қателіктеріңіз үшін жауапкершілікті қабылдаңыз. Өзіңіздің және басқалардың алдындағы қателіктеріңізді мойындаудан қорықпаңыз. Оларға мән-жайды түсіндіріңіз, кінәні өзгелердің іздеп, соны дәлелдеуге тырысудың қажеті жоқ.
Қате есептеулерді талдаңыз. Оларды елемеңіз және ұмытпаңыз. Сіздің қателікке бой алдыруыңызға қандай факторлар мен себептер әсер еткенін талдаңыз. Бір жасаған қателікті қайталай берудің қажеті жоқ. Олардан сабақ алыңыз.
Мүмкін болса, жіберілген қателерді түзетіңіз. Қателіктеріңіз үшін мақсаттарыңыздан ертерек бас тартпаңыз.
Сәтсіздіктеріңізді талқылаңыз. Ұялмаңыз және ұялмаңыз. Қате есептеулеріңізді басқалармен бөлісіңіз, талқылаңыз және сипаттаңыз. Өзіңізді жаппаңыз, қолдау мен Кеңес іздеңіз.
Қателіктерден үйреніңіз және өсіңіз. Жаңаларын жасаудан қорықпаңыз, олар әрқашан болады. Бұл тәжірибе. Сондықтан тәжірибе жасаңыз!